قلمزنی چیست؟ | صنایع دستی اصفهان

صنایع دستی اصفهان:

اصفهان سال هاست که خانه هنر و صنایع دستی ایرانی بوده است. استان اصفهان به صنایع دستی شهرت دارد و می تواند به عنوان بخش مهمی در این زمینه به حساب آید. صنایع دستی در این منطقه نقشی حیاتی دارد. 

از صنایع دستی اصفهان می شود اشاره کرد به:

• • قلم زنی
  • قالی بافی
  • مینا کاری
  • خاتم کاری
  • نقره کاری
  • زیورآلات
  • و…

قلم زنی چیست؟

هنر صنعتی است که طی آن نگاره‌ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم, چکش و سایر ابزار دستی بر روی اشیا ساخته شده از فلز یا آلیاژ شکل می‌گیرد. هنر قلمزنی یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که تاریخچه دیرینه‌ای دارد. در این تکنیک نقوش به صورت نیمه برجسته در سطح فلز حک می‌شوند که برعکس تکنیک کنده کاری است.مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد،در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزها است.

مراحل انجام قلمزنی

• قیر گرفتن ظروف:  برای قلم زنی ابتدا باید ظرف مورد نظر قیر گرفته شود که برای این کار قیر را ذوب می‌کنند و داخل ظروف حجم‌دار, پشت قاب‌ها, و ظروف مسطح را قیر می‌گیرند. 

• انتخاب طرح و طراحی:  انتقال طرح مناسب به اندازه آن و همچنین خوب طراحی کردن یکی از اصلی‌ترین دلایل زیبایی و هنری بودن یک اثر قلم زنی است و به همان اندازه هم متناسب و جور بودن طرح‌ها و نقش‌ها با همدیگر اهمیت دارد. 

به همان اندازه که قلم زن باید در انتخاب طرح دقت کند, در انتخاب نوع نقشی که بر روی زمینه طرح ها هم زده می‌شود, باید دقت و توجه کند. به این معنی که وقتی یک طرح و یا زمینه آن شلوغ و پرکار است, طرح و زمینه کناری آن باید با آن فرق داشته و خلوت باشد.

• انتقال طرح بر روی سطح فلز:روش‌های مختلفی برای این کار وجود دارد که قلمزن با توجه به مهارت و علاقه خود از آنها استفاده می‌کند.

الف) تقسیم بندی سطح کار: در این مرحله قلم زن با توجه به طرح انتخابی خود, به وسیله پرگار یا خط‌کش سطح مورد نظر برای قلم زنی را تقسیم بندی می‌کند.

ب) رسم طرح از سوی خود قلم زن: در این روش طرح مستقیماً از سوی خود قلم زن بر روی سطح مورد نظر کشیده می‌شود و فقط توسط استادانی صورت می‌گیرد که دارای تسلطی قوی به طراحی هستند.

پ)چسباندن طرح با چسب چوب بر روی فلز: در این روش در این روش کاغذ طرح را کمی خیس کرده پشت آن را کاملاً به چسب چوب آغشته می‌ کند و بعد در محلی که می‌خواهند طرح را قلم‌زنی کنند می چسبانند.

• قلمزنی: پس از پیاده کردن نقوش روی کار, نوبت به قلم زدن و حک کردن آنها روی سطح فلز می‌رسد. به دست گرفتن چکش و قلم بسیار مهم است و باید طوری گرفته شوند که نه در اثر شل گرفتن قلم در حین چکش کاری قلم از دست بیفتد و نه اینکه آنقدر در دست محکم گرفته شود که پس از مدتی دست را خسته کند. 
• جداسازی قیر از ظرف: پس از اتمام کلیه مراحل قلم‌زنی, نوبت به جداسازی ظرف از قیر می‌رسد.  برای این کار اگر ظرف دارای حجم بود, مانند گلدان تنگ و یا جام باید آن را وارونه روی مشعل حرارتی قرار داد تا قیر آب شود و از ظرف بیرون بریزد. در غیر این صورت اگر اول ته ظرف را حرارت دهند به دلیل ذوب شدن قیر در قسمت تحتانی و جامد ماندن آن در دهانه ظرف گاز در قسمت تحتانی جمع شده, گاهی باعث انفجار می‌شود.

• هموار کاری: طی مراحل قلم‌ زنی و جداسازی قیر, ظروف ناهموار و بد فرم می‌شوند و تاب برمی‌دارند. برای همین دوباره به کارگاه مسگری برای هموارکاری برگردانده می‌شوند و مسگر با استفاده از چکش‌های چوبی یا پلاستیکی هموار کاری را انجام می‌دهد تا ظروف دوباره شکل اولیه خود را پیدا کنند و خوش فرم شوند.

• لحیم کاری: این مرحله اگر ظرف از چند قسمت مجزا تشکیل شده باشد جهت لحیم کاری به کارگاه مسگری برگردانده می‌شود تا به صورت یک واحد مستقل درآید.

• پرداخت کاری: پس از این مرحله فقط ظروف نقره, برنج, و مسی سفید نشده به وسیله مواد مخصوص جلا داده می‌شود.
• سیاه کاری: بعضی از هنرمندان و همچنین سفارش دهندگان آثار قلم‌زنی ترجیح می‌دهند دقیقاً نقوشی که روی کار هک شده مشخص و آشکار باشد, برای همین ظروف بعد از مرحله جلا کاری کیلر زده نمی‌شوند و به جای آن سیاه کاری می شوند.

دلایل رونق بیشتر آثار فلزی نسبت به دیگر صنایع دستی:

 زمانی که بشر با فلزات آشنا شد قابلیت‌های گوناگون آن را شناخت, دریافت که تنها فلز است که می‌تواند کمبودهای سایر مواد مانند سنگ, چوب, سفال و… را جبران کند و آن را به عنوان مهمترین ماده در ساخت ابزار و اشیای مورد نیاز زندگی‌اش در طول هزاران سال مورد استفاده قرار دهد. این ویژگی‌ها عبارتند از:

فلزات دارای قابلیت ذوب یا گداخته شدن هستند پس می‌توان شکل مورد دلخواه را در قالب مشخصی با ذوب فلز به دست آورد.

فلزات دارای خاصیت تغییر شکل پلاستیکی هستند که عبارتند از قابلیت تغییر شکل بسیار زیاد یک فلز بدون شکستن آن. همین قابلیت انعطاف و کشش فلز باعث چکش کاری, چکش خواری و فرم پذیری فلز می‌شود و می‌توان آن را به انواع ظروف و شکل‌های گوناگون درآورد بدون اینکه دچار پارگی یا آسیب شود. به همین دلیل هم مورد توجه هنرمندان قرار می‌گیرد و آنان با توجه به این خاصیت فلزات, انواع نقوش برجسته را برای آن ایجاد می‌کنند.

دارای استحکام هستند و قابلیت تحمل وزن ضربه و فشار را بدون خم شدن و شکستن دارا هستند. همچنین در مقابل عوامل مخرب جوی مانند دمای زیاد برودت و رطوبت مقاومند.

 قابلیت بازتابش و جلای فلزات یکی از خصوصیات برجسته آنها است که به سبب انعکاس نور است که به سطح صیقلی فلزات تابیده می‌شود و در فلزات گوناگون دارای جلاهای مختلفی است.