هنر قلمزنی در ایران

تعریف: کوبیدن نقش به وسیله ضربات چکش با انواع قلم بر فلزات چکش خوار برای تزیین سطوح تخت و منحنی را قلمزنی گویند این هنر در کشور ما با توجه به نوع کاربرد شکل و اندازه محصول نهایی به روش هایی چون  قلمگیری ،عکسی، زمینه بر، نیم برجسته و جنده کاری اجرا می شودکه برخی از آنها در زیر توضیح داده شده است:

قلمگیری: در این روش با ایجاد خراش و شیار به وسیله قلم قلمگیری، نقش روی زمینه به وجود می آید.

عکسی: در این شیوه اختالف سطحی بین طرح و زمینه نبوده و تنها با ایجاد سایه، محد.وده نقوش آشکار می شوند.

منبت(نیم برجسته): روشی است که قلمزن با فرو بردن زمینه به وسیله ضربات چکش به روی ابزار مربوط، طرح را به حالت نیم برجسته نمایان می کند و سپس آن را به روش ریزه کاری تزیین می نماید

زمینه بر: نوعی قلمزنی است که سطح اشیای فلزی با استفاده از نقوش و طرح های ریز و ظریف، قلمزنی و روسازی و ساخت و ساز می شود و با ایجاد بافت زمینه از طرح جدا می گردد. 

جنده کاری: روشی است که بر هر دو طرف زمینه کار می شود. بدین نحو که از طرف رو نقش اندازی کرده و از طرف پشت نقش را برجسته تر می کنند و در نهایت آن را از رو ساخت و ساز می کنند. 

مشبک کاری: روشی در قلمزنی است که طی آن فاصله بین نقوش یا قسمت هاییاز آن طبق طرح با قلم تیزبر بریده و از زمینه برداشته می شود. به طوری که نور از آن عبور کند و ظرف یا لوحه، حالتی مشبک به خود گیرد.

مشبک کاری چیست : یکی از صنایع دستی سنتی ایران است که در آن از تکنیک‌های خاصی برای ایجاد الگوها و طرح‌های هنری در رویه‌ها و سطوح استفاده می‌شود. مشبک کاری اغلب بر روی فلزات مانند مس، نقره، آلومینیوم و گاهی هم روی چوب انجام می‌شود.

در فرآیند مشبک کاری، ابتدا رویه‌ی فلزی یا چوبی با استفاده از ابزارهای خاصی که به نام "مشبک" شناخته می‌شوند، نقوش و طرح‌های مورد نظر برجسته می‌شود. این ابزارها معمولاً شامل سیم‌های نازک و انعطاف‌پذیر هستند که به هم پیچیده می‌شوند و در نهایت الگوهای هندسی، گل‌ها، حیوانات و سایر طرح‌های هنری را شکل می‌دهند.

پس از ایجاد مشبک، معمولاً سطح فلز یا چوب با رنگ‌ها و ابزارهای دیگری مانند کندهار، رنگ‌های روغنی یا لاک پوشش داده می‌شود تا طرح‌ها و نقوش مشبک کاری بیشتر برجسته شوند و قابل مشاهده باشند.

مشبک کاری در ایران از قدیمی‌ترین فرآیندهای هنری است که به طور وسیع در معماری سنتی، تزئینات داخلی، درب‌ها، پنجره‌ها، ظروف و آثار هنری استفاده می‌شود. این هنر به عنوان یکی از عناصر مهم هنر اسلامی و هنر ایرانی شناخته شده است و دارای ارزش تاریخی و هنری بالاست.

هدف و کاربرد

 قلمزنی برای ایجاد طرح و نقش های متنوع در سطوح ساده اشیاء فلزی به کار گرفته می شود نقوش استفاده شده در قلمزنی انواع اسلیمی، ختایی، گل، گل و مرغ، شکل های هندسی، خوشنویسی، نقوش انسانی و جانوری است.

ابزار و وسایل قلمزنی 

 چکش مخصوص انواع قلم های ساخت و ساز پرگار فلزی کیسه ای گرده تسمه چرمی میز کار یا کنده بزرگ چوبی و مشعل

تاریخچه قلمزنی 

هنر قلمزنی یکی از هنرهای ماندگار و دارای پیشینه در ایران است که از پیش از اسالم در ایران وجود داشته و در دوره اسالمی هم روند تکاملی خود را ادامه داده است .

قلمزنی در دوران پیش از اسلام : از دوره های مختلف تاریخی قبل از اسلام در ایران آثار و گنجینه های بسیار نفیسی از آثار فلزی به دست آمده است که گویای مهارت و توانمندی ساکنان ایران در زمان های مختلف تاریخی است. از جمله این گنجینه ها می توان به آثار طالی حسنلو، مارلیک، کالردشت، زیویه، جیحون و غیره اشاره کرد که دارای تزئینات قلمزنی می باشند. در دوره هخامنشیان هنر قلمزنی تحولی یافت و از جایگاه ویژه ای برخوردار شد. در این دوره فلزاتی مثل مفرغ، طال، نقره و ... استفاده می شد و اشیایی مثل لوح های سیمین و زرین، جام، ریتون، انواع زیورآالت از جمله گوشواره، طوق، دستبند و بازوبند و ... ساخته می شد. در دوره هخامنشیان از دو شیوه ریخته گری و چکش کاری برای ساخت فرم و شکل اشیاو همچنین از قلمزنی و دیگر شیوه های تزئین بر روی فلزات استفاده می شد . هنر دوره سلوکیان به دلیل حمله یونانیان به ایران، متاثر از هنر یونان بود و هنر قلمزنی دوره اشکانیان بسیارتحت تاثیر هنر هخامنشیان بود. بعد از به قدرت رسیدن ساسانیان و بهبود روابط ایران و روم، نقوش و تصاویر رومی به هنر ایران و به ویژه بر روی ظروف نقره ای راه یافت. اشیادوره ساسانیان اکثرا از جنس نقره هستند که یا آبکاری شده اند و گاه با طال تزئیین شده اند. ظروف قلمزنی در این دوره، به شکل بشقاب، کاسه، تنگ و ظروف کشکولی بود. نقوش گاه انسانی و گاه حیوانی بودند و از نقوش گیاهی مثل برگ مو، انار و ... هم بهره می جستند. در دوره ساسانیان، ساخت اشیا فلزی به سه شیوه انجام می شد: ۱- به وسیله چکش بر ورق سرد 2 -به وسیله ریخته گری ۳- و ساخت ظروف آستر دار از صفحات نقره .

قلمزنی پس از ورود اسالم به ایران: پس از ورود اسالم و در قرن های اولیه اسالمی، هنرمندان هنر دوره ساسانیان را مبنای کار خود قرار دادند، اما به دلیل قوانین و آموزه های اسالم از فلزات نقره و طال استفاده نکردند. بعد از گذشت چندین سال، هنرمندان مسلمان سبک خود را یافتد؛ با ترکیب خط کوفی و قلمزنی آثاری را خلق کردند. درزمان سلجوقیان قلمزنی رشد زیادی پیدا کرد و از نقوش متنوع برای تزئیین آثار خود به وسیله قلمزنی استفاده می کردند. ایجاد نقوش گیس بافت، متداول شدن ترصیع فلزات، ترکیب گره با نقوش انسانی و حیوانی و مشبک فلز در این دوران متداول شد. شیوه ساخت اشیا فلزی در این دوره به شیوه های ریخته گری و چکش کاری بود که از تزئینات مختلف قلمزنی در کنار دیگر تزئینات آثار فلزی نیز استفاده می کردند. نقوش مورد استفاده سلجوقیان هم نقوش متراکم اسلیمی و پیچکهای تزئینی بوده است. بعد از حمله مغول ها به ایران، هنرمندان خراسان به استان های دیگر مثل زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه موصل مهاجرت کردند و تحت حمایت حاکمان این مناطق قرار گرفتند . در دوره ایلخانان، خوشنویسی جایگاه ویژه ای در قلمزنی یافت و در دوره تیموریان، هنرها دوباره رونق گرفتند. در این دوره بیشترآثار فلزی از جنس مس، برنج، مفرغ، آهن و فوالد و ساخت ظروف و اسلحه های طال کوبی رونق گرفت. ظروف مسین قلع اندود و نقوش گیاهی و کتیبه های قرآنی و دعایی و حدیث به وفور اجرا می شد که این نوع تزئینات در دوره صفوی به اوج خود رسید .

دوران اوج و شکوفایی قلمزنی در ایران : دردوران صفویه،هنرهای مختلف گسترش و تکامل یافتند و قلمزنی یکی از آن هنرها بود که بسیار گسترش یافت. در این دوره اجرای نقوش ظریف و بسیار ریز و زیبا جای نقوش درشت و ضخیم را در تزئینات گرفت. زرکوبی بسیار گسترش یافت و قلمزنی با خط نستعلیق همراه شد. به دلیل گسترش اعتقادات شیعی، استفاده از سخنان امامان و پیامبر به صورت کتیبه در آثار افزایش یافت.

قلمزنی پس از دوران صفویه : بعد از سقوط حکومت صفویان، هنرمندان قلمزن در حکومت زندیه و افشاریه، به طور پراکنده ای به خلق اثر مشغول بودند و در دوره قاجار ساخت جعبه هایی که بر روی آن ها طرح خوشنویسی و طالکوب استفاده می شد، متداول گشت. همچنین ساخت اسطرالب به شیوه قلمزنی و مشبک هم وجود داشت. در این دوران ساخت علم های عزاداری به طور گسترده ای آغاز شد و تا امروز هم ادامه دارد. نقوش مورد استفاده در دوره قاجار هم، گل و گیاهان در هم پیچیده شده، حیوانات، پرندگان و ... بوده است.

قلم زنی روی مس

قلم زنی روی مس یکی از رشته‌های قلم زنی است که در اصفهان و سایر مناطق مشهور است. با استفاده از قلم‌های خمیده و ابزارهای دقیق، طرح‌ها و نقوش هنری روی سطح مس ایجاد می‌شود. مسکه‌های قلم زنی به عنوان آثار هنری و دکوراسیونی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در زیر، برخی از محصولات قلم زنی روی مس را می‌توان ذکر کرد:

1. سینی‌ها: سینی‌های قلم زنی روی مس با طرح‌ها و نقوش هنری زیبا تزئین می‌شوند. آنها به عنوان قطعات تزئینی و خدماتی در دکوراسیون داخلی و میزبانی استفاده می‌شوند.

2. قاب‌ها و آینه‌ها: قلم زنی روی مسکه قاب‌ها و آینه‌ها را به شکل زیبا و هنرمندانه تزئین می‌کند. این آثار هنری می‌توانند به عنوان قطعات تزئینی دیواری استفاده شوند.

3. کاسه و بشقاب: قلم زنی روی مس می‌تواند کاسه‌ها و بشقاب‌هایی با طرح‌های هنری خاص ایجاد کند. این محصولات هنری معمولاً به عنوان قطعات تزئینی و هدایای ویژه استفاده می‌شوند.

4. شمعدان‌ها: قلم زنی روی مسکه به شمعدان‌هایی با طرح‌ها و نقوش هنری زیبا جان می‌بخشد. این شمعدان‌ها به عنوان قطعات تزئینی و نمادی در دکوراسیون استفاده می‌شوند.

5. تابلوها و پانل‌ها: مسکه‌های قلم زنی می‌توانند برای ساخت تابلوها و پانل‌های هنری با طرح‌های متنوع استفاده شوند. این آثار هنری می‌توانند به عنوان قطعات دیواری تزئینی در فضاهای مختلف مورد استفاده قرار بگیرند.

محصولات قلم زنی روی مس، به لطف زیبایی نقوش هنری و کیفیت اجرا، به عنوان قطعات هنری مورد تقدیر قرار می‌گیرند و جزئی از تاریخچه فرهنگ و هنر اصفهان محسوب می‌شوند.

منابع :

- ماهنامه اینترنتی صنایع دستی ایران (مشاوران صنایع دستی ایران)

- کتاب هنر های دستی ایران